Bijen en de filosofische democratie

No-one pretends that democracy is perfect or all wise. Indeed,  it has been said that democracy is the worst form of government except for all those others that have been tried from time to time.   Winston Churchill (11 november 1947 speech house of commons).

Demokratie bedeutet zur Geltungkommen eines jeden nach können und Verdienst.  Karl Jaspers, Vom Ursprung und Ziel der Geschichte.

werkbij, dar en moer

Eeuwenlang werd gedacht dat een bijenvolk geregeerd werd door een koning.  Het paste ook wel bij het middeleeuwse staatsbestel, de koning als absolute alleenheerser.   Het moet iets van een teleurstelling geweest zijn dat er in een bijenvolk nauwelijks een rol is weggelegd voor de mannen en dat er al helemaal geen mannelijke heerser over het volk is.  De belangrijkste rol is weggelegd voor de grootste vrouw van het bijenvolk en met dat beeld van de heersende koning nog in het achterhoofd kreeg deze de naam van koningin.  Wie een kijkje neemt in een bijenkorf valt het al gauw op dat de koningin voortdurend omringd wordt door een groepje bijen;  de hofhouding. Deze bijen zorgen voor de koningin vooral door haar te voeden.

Imkers spreken niet van een koningin maar van een moer,  en dat is een benaming die beter klopt.  De moer is geen vorstin, maar de moeder van alle bijen in de korf.  Haar eigenlijke taak is het leggen van eitjes, verder heeft ze niets te zeggen over waar het bijenvolk gaat wonen, hoe de korf wordt ingedeeld,  welk voedsel er wordt verzameld of waar het voedsel wordt gehaald; kortom, ze heeft geen besturende of controlerende taak.  Ze heeft zelfs geen zeggenschap over haar eigen levensduur, zodra ze niet meer voldoende eitjes legt wordt ze vervangen door een nieuwe moer.

Eigenlijk bestaat elk bijenvolk uit een ideale democratie.  

Er zijn veel soorten bijen die we ruwweg in twee typen zouden kunnen indelen; de solitaire bij en de eusociale bij. 

De solitaire bij is helemaal op zichzelf aangewezen of schoon sommige soorten wel gebruik maken van het gezelschap van bijen van dezelfde soort.  Het zijn echte individualisten.  Ze zoeken zelf een geschikte partner voor de bevruchting,  nemen zelfstandig  beslissingen bij het  vinden van een geschikte plek om een eitje te leggen, maken zelf het nest,  bevoorraden het en laten hun nakomelingen vervolgens achter om het zelf uit te zoeken.  Dit gaat al miljoenen jaren zo, dus een slechte methode van leven kan het niet genoemd worden.    

De sociale (eusociale) bij die wij kennen als de honingbij is geen individualist maar een insect dat handelt in consensus met de rest van zijn familie.  Zouden we een solitaire bij vergelijken met een honingbij dan lijkt er niet zoveel verschil te zijn.  Kijken we echter naar een honingbij en vergelijken die met het bijenvolk dan zien we dat het bijenvolk als geheel gezamenlijk over meer kennis, meer vaardigheden, meer intelligentie beschikt dan de individuele honingbij.   

Bij sociaal levende dieren, zoals de mens, denken we vooral aan familiegroepen die elkaar nodig hadden om te overleven, om voedsel te vergaren, te jagen, te bouwen, voedsel te verbouwen en om de groep te verdedigen tegen aanvallen van buitenaf.  Als we al die dingen onafhankelijk zouden kunnen doen, dan lijkt de keuze om als individualist te leven zo’n vreemde nog niet.  Het is echter al vaker aangetoond dat de groep als geheel over meer intelligentie en meer emotionele weerbaarheid beschikt dan ieder individu van de groep op zich.

Dit lijkt haaks te staan op het beeld dat de moderne Westerse mens van zichzelf heeft;  een individualist, zelfstandig, onafhankelijk, vrij van opgelegde normen en waarden,  op zichzelf problemen oplossend,  alleen gaand door  het leven met incidenteel een partner, emotioneel sterk genoeg om alles wat hem/haar overkomt zelf aan te kunnen en bovenal  intelligenter dan alle anderen.Onze Westerse maatschappij lijkt volledig ingericht om het die einzelgänger  naar de zin te maken.

Wat we vergeten is niet alleen dat de mens van nature een sociaal dier is –  we staan er niet meer bij stil dat de mythe van het onafhankelijke individu relatief nieuw is.  Een mythe die versterkt wordt door voorbeelden van vroeger tijden en weergegeven in literatuur en vooral films; van “lonesome cowboy”  tot Vincent van Gogh, van de onoverwinnelijke Rambo tot … er is een overvloed van voorbeelden te noemen. 

De dagelijkse werkelijkheid is echter anders.  Mensen willen wel sterke individualisten zijn die alles en alles aan kunnen,maar  in de praktijk valt dat niet mee.  Men ondervindt al gauw dat een steuntje in de rug of een schouder om op uit te huilen meer baat geeft dan een paar uur langer werken,  avondenlang staren naar de t.v.  of het innemen van de variaties aan pillen waar men tegenwoordig over beschikt.

Leven in een gemeenschap heeft zichtbare voordelen boven het leven als individualist.  Maar de gemeenschap moet wel aan een aantal voorwarden voldoen.  De eerste voorwaarde is democratie.

De democratie als staatsvorm schiet vaak tekort en faalt door het streven naar macht, naar overheersing door partijen met tegengestelde belangen,  door het dwarsliggen van individuen met een verborgen agenda, en door gelobby achter de schermen door  industrie en militairen. Dat verklaart misschien dat er ook een zeker wantrouwen is jegens de democratie – iets dat ook doorklinkt in het bovenstaande citaat van Churchill. We zien de democratie niet als perfect maar er is nu eenmaal niets beters en dus moeten we het er maar mee doen.  Maar erg serieus nemen we het niet.

De eigen wil tot macht en het persoonlijke gewin staan bij de mens voorop.  En dat lijkt de zwakke schakel in een democratie.  De filosoof Karl Jaspers (zie bovenstaand citaat) heeft meer vertrouwen in de democratie, volgens hem komt juist ieder mens overeenkomstig zijn kunnen en verdienste  meer tot zijn recht in een democratie.  Voor bijen geldt dit zonder meer.  Er is geen streven naar persoonlijk gewin of een wil tot macht,  voor de bij draait het hele leven om samenhang en overeenstemming.  Elke bij draagt op haar manier bij aan de groei en gezondheid van het bijenvolk als geheel.           

Bijenzwerm

Het duidelijkst is dit waar te nemen als een volk gaat zwermen.  Het oorspronkelijke bijenvolk splitst zich op en een zwerm van zo’n 10.000 bijen verlaat de korf.  De zwerm gaat zelden ver weg van de oorspronkelijke korf en vind vrij snel een plek, vaak een boom of struik, waar het zich groepeert tot een soort eivormige bol.  De zwerm blijft hier vaak twee, drie dagen  en van af die plek worden er verkenners er op uit gestuurd om te zoeken naar een geschikte nieuwe woonplek.

Er vertrekken zo’n twee-driehonderd van de meest ervaren bijen die eerder al verantwoordelijk waren voor het vinden van nectar en stuifmeel.  Ze verspreiden zich in alle richtingen, elk van deze verkenners weet precies waar ze naar op zoek is.  De meest ideale plek voor de honingbij is een sterke, oudere boom met een holte op een paar meter hoogte.  Maar ook minder geschikte plekken worden onderzocht.  Als enkele van de verkenners een geschikte plek hebben gevonden dan vliegen ze terug naar de zwerm om hun bevindingen door te geven. Ze doen dit door een bijzonder ritueel ; de verkenner danst in een bepaald patroon dat de richting en afstand aangeeft waar de nieuwe plek zich bevindt en weet zelfs duidelijk te maken of het om een redelijk geschikte of een uitermate geschikte plek is.  Is een plek echt uitermate geschikt dan wordt deze eerst door andere verkenners bezocht.  Hoe beter de plek hoe groter het aantal verkenners dat er op af gaat om een kijkje te nemen.

Uiteindelijk moet er een keuze gemaakt worden.  Dat gebeurt aan de hand van een quorum;  de meeste stemmen gelden.  Als de grootste groep kiest voor plek A en een kleinere neigt naar plek B, dan wordt er massaal gekozen voor plek A.  De gehele zwerm zal dan vertrekken en vliegen naar die nieuwe locatie.  De kleinere groep die een voorkeur leek te hebben voor plek B laten hun keuze geheel varen en werken even hard mee aan de opbouw van plek A als de nieuwe locatie.  Tijdens het hele proces van informatie verzamelen door de verkenners en  informatie overdragen aan de andere bijen is telkens te zien dat bijen moeiteloos  hun keuze opgeven als een andere bij met een betere optie komt. Dit duidt er op dat er een zekere oprechtheid in hun aanvankelijke keuze zat.  Er is geen sprake van een verborgen agenda of een vorm van eigenwijsheid of halsstarrigheid.

Geeft elke bij altijd meteen zijn keuze op?  Soms is een bij te zien die als maar de richting van zijn keuze blijft aangeven ook al lijkt er een consensus te zijn voor een andere lokatie.  In dat geval wordt de bij even aangepord – letterlijk,  door een andere verkenner waarbij er ook een geluidje gemaakt wordt. “”Beep”; opletten we gaan ergens anders naar toe”.  Maar ook dan zien we dat de bij zijn keuze probleemloos opgeeft.

Democratie omvat meer dan stemgedrag. Het gaat er van uit dat iedereen nadenkt over de mogelijke keuze,  zelf onderzoekt welke keuze de meeste geschikte is en de bevindingen met alle anderen deelt.  In zo’n situatie beschikt de groep als geheel over meer kennis dan een individu. Dat is de kracht van bijen, hun democratie is een filosofische democratie.

Zo’n vorm van democratie lijkt in groter verband niet weggelegd voor de mens. Maar in kleinere gemeenschappen is het wel degelijk haalbaar.  Men kan zich oefenen in het delen van kennis  en het samen opdoen van nieuwe kennis.  Een gemeenschap met een filosofische democratie naar het voorbeeld van de honingbijen kan zich zelf zelfs onder moeilijke omstandigheden zonder onderlinge conflicten handhaven en verbeteren.

Tom Verhoeven

Auvergne, winter 2014