Ik probeer mijn pen...

De pen is de tong van de geest.

Miguel de Cervantes  1547 - 1616

Het is een tendens die al werd gesignaleerd ten tijde van de typemachine, maar vooral met de mogelijkheden die de computer ons biedt zien we dat  handgeschreven teksten zeldzamer worden.  En dat is jammer, omdat een handgeschreven tekst toch meer persoonlijk aan doet. De tekst is heel gericht aan jou en jou alleen.  Een email leent zich er ook voor om door te sturen aan anderen, te kopieeren of zelfs te manipuleren.  Sterker nog, wie zegt dat de email van een echte persoon afkomstig is?  Geheel onwetend kun je wel deelnemen aan een versie van de Turing-test.

Er zijn zo van die handschriften die ik koester; het dagboek van mijn grootvader, brieven en kaarten van familie, vrienden en van mijn leermeesters.  Zelfs door de auteur gesigneerde boeken krijgen een apart plekje in mijn boekenkast. Daarnaast heb ik nog wat handschriften die niet persoonlijk aan mij gericht waren. Dagboeken van onbekenden, een kunstig gemaakt boekwerk over een huwelijksviering – er zitten zelfs wat Sinterklaasgedichten bij. Al die mensen hebben ooit de moeite genomen om hun gedachten en gevoelens  zo goed mogelijk op papier te krijgen.  En daarvoor gebruikten ze als gereedschap pen en inkt, een vulpen of een balpen.

Zelf ben ik van een generatie die leerde schrijven met  pen en inkt. De schooltafel waar ik aan zat was voorzien van een ingebouwd inktpotje, dat regelmatig met een grote fles inkt werd bijgevuld.  Op school had ik een rechte penhouder met een recht pennetje. Maar thuis kreeg ik een  taps toe lopende penhouder met een kroontjespen.  Na een paar jaar kregen we op school allemaal een balpen en werd het gebruik van pen en inkt afgeschaft.  Om toch een beetje hetzelfde gevoel te houden begon ik later met het schrijven met een vulpen. En nog steeds vind ik een met vulpen handgeschreven tekst eigenlijk mooier dan een handgeschreven tekst  met een balpen.

Het woord pen is afgeleid van het Latijn “penna” dat oorspronkelijk alleen de betekenis had van veer. Het oorspronkelijke  Latijnse woord voor een gereedschap om mee te schrijven  was “stilus”, hetgeen zoveel betekent als staak of stok.  Tot in de Romeinse tijd werd er voor het schrijven gebruik gemaakt van wastabletten. Om daarin te kunnen schrijven was een houten stokje voldoende, inkt werd er immers niet gebruikt.  Dit veranderde met het gebruik van perkament en papyrus. De teksten werden hierop met inkt aangebracht met een rieten pen of met een pen gemaakt van de eerste grote veren van de linkervleugel van ganzen – voor vettere teksten werden zwanenveren gebruikt en voor fijnere teksten kraaienveren. In tegenstelling tot wat we tegenwoordig op veel afbeeldingen zien werd de schacht van de pen kaal gesneden. Het is wel even mode geweest om nog een puntje van de veer zichtbaar te houden.  Maar de veer helemaal in tact houden werkt niet handig. De pen slijt door gebruik en moet telkens aangescherpt worden. De veer zit dan telkens in de weg. Vanwege het gebruik van de veer als pen kreeg in het Latijn  het woord “penna” steeds meer de betekenis van pen als schrijfinstrument. In het Oud-Frans werd het overgenomen als “penne” en in de loop der tijd werd dit in het Nederlands (en het Engels) pen.  In het moderne Frans  gebruikt men het woord “penne”  weer voor veer, terwijl het woord “plume”  gebruikt wordt voor pen, zoals in “ nom de plume” (pennaam, pseudoniem) of guerre de plume (pennenstrijd, polemiek).

Tom Verhoeven

Auvergne, herfst 2012 

Iets heel anders over de pen (stylo): 
http://www.lemonde.fr/sciences/article/2012/10/11/quand-la-vie-ne-tient-qu-a-un-stylo-bille_1773979_1650684.html?xtmc=bic&xtcr=1