Passief Agressief Gedrag

Soms ontmoet je iemand waarmee je direct kunt lezen en schrijven. Vaak weet je niet waar het aan ligt, je denkt misschien aan een liefhebberij die je met elkaar gemeen hebt of dat het komt omdat je van dezelfde generatie bent of omdat je allebei met hetzelfde werk bezig bent. Maar al gauw kom je tot de conclusie dat dat allemaal geen rol speelt.  Je achtergrond kan verschillen, de leeftijd kan verschillen, je kunt andere werkervaring hebben en zelfs andere liefhebberijen, maar toch heb je van meet af aan een goede band met zo iemand, een paar woorden zijn genoeg om moeiteloos in een boeiende dialoog terecht te komen. Zelfs de cultuur, het land waar iemand vandaan komt of de taal die iemand spreekt lijkt geen enkele rol te spelen. Misschien gaat het om een oude zielsverwantschap of zoals men mij in Japan uitlegden om een daad van de kami (goden).

Het tegenovergestelde komt echter ook voor. Je kunt iemand zelfs al jaren kennen zonder dat je ooit nader tot  elkaar bent gekomen. De ander kan heel aardig lijken, keurige manieren hebben en zelfs interessante dingen zeggen. Toch kom je niet tot serieuze uitwisseling van gedachten, er ontstaat geen samenspraak.  Vaak kom je simpelweg tot de conclusie dat je elkaar niet ligt en vervolgens gaat ieder zijn weg. Dit wordt anders als het iemand is waar je langdurig mee moet samenwerken,  of als het een familielid of partner betreft.  Als je dan nog steeds niet tot een zinvolle dialoog kunt komen begin je je af te vragen wat er aan de hand is, is er iets dat je verkeerd doet?  Ligt het aan mij dat ik de ander niet begrijp? 

Er zijn een paar forums op het internet waar ik soms aan discussies deel neem.  Ook op die forums kom je mensen tegen waar het uitwisselen van argumenten heel soepel verloopt. Dat betekent niet dat we het altijd met elkaar eens zijn, maar de uitwisseling van opvattingen en visies verloopt in een aimabele sfeer.  Maar onlangs reageerde ik op een stelling met de uitleg dat de stelling ongeldig was en legde uit waarom.  Normaliter krijg je dan een reactie waarin nog eens op de stelling ingegaan wordt en een tegenargument gegeven wordt. Dat is niet wat deze man deed. Hij negeerde mijn argument en bleef hameren op zijn gelijk. Ook toen anderen me bijvielen en mijn argumentatie aanvulden bleef hij vasthouden aan zijn eigen stelling. Zelfs toen iemand de argumentatie in een formeel-logische structuur weergaf die onomstotelijk aantoonde dat hij het mis had, weigerde hij dit te accepteren. Hij hield zich niet bezig met logica, schreef hij en het was niet van toepassing op zijn beweringen.

Ik heb een aantal weken zijn redenaties in andere conversaties op hetzelfde forum gevolgd.  Geleidelijk aan begon ik een patroon te herkennen.  Zijn redenaties waren inderdaad volstrekt niet logisch. Zijn zinsconstructies deugden niet.  Zijn taalgebruik deed pseudo-mystiek aan. Hij wist je de hele tijd het gevoel te geven dat hij meer van het onderwerp af wist dat de andere deelnemers, maar als je hem aansprak op zijn interpretatie van feiten dan gaf hij niet thuis. “Het is gewoon zo en niet anders”,  antwoordde hij dan.  Maar wat hij de ene keer als een voldongen feit presenteerde kon een volgende  keer helemaal anders zijn.  Sprak je hem er op aan dan was hij vergeten wat hij gezegd had, of hij kon zich de details niet meer herinneren, bovendien waren die volgens hem ook eigenlijk niet zo belangrijk. Als iemand vroeg om advies aan het forum dan raadde hij een bepaald boek als zeer belangrijk aan; “Zonder dit boek is dit onderwerp niet te begrijpen” luidde zijn stelling.  Maar daags daarna raadde hij hetzelfde boek in een andere discussie juist af “als een boek dat je over dit onderwerp geen stap verder helpt”.  Om vervolgens het boek elders weer aan te prijzen.

Ik ben vaker geconfronteerd met dit slag mensen en het viel me telkens weer op dat in discussies met hen geldige redenaties, bewezen feiten, duidelijke argumenten en logica voor hen  geen enkele rol speelden.  Bij gebrek aan een betere term noemde ik ze meestal “negatief”.  Anderen beschreven het als “toxisch gedrag”.  Er blijkt sinds de tweede wereldoorlog een wetenschappelijke benaming te zijn voor dit gedrag. Het staat bekend als passief –agressief gedrag.

Passief agressief gedrag

In het dagelijks leven is de passief agressieve persoon vriendelijk, voorkomend, charmant en niet zelden iemand die veel aandacht besteed aan zijn uiterlijk. Hij wil graag bij een ander een goede indruk maken. Het passief agressieve gedrag vertoont zich pas als men een relatie met hem aangaat – het soort relatie maakt niet echt uit; levenspartner, collega, werkgever, kind, ouders, familieleden, werkgever,  mede-bestuursleden; in elke relatie kan dit gedrag tot uiting komen.        

Passief agressief gedrag wordt willens en wetens aangewend om de overhand te krijgen in een relatie.  Daarbij gaat het niet om een incident, maar om een gedragspatroon dat iemand zijn leven lang vertoont. Het begint vaak al op zeer jonge leeftijd als het kind door begint te krijgen  hoe hij of zij zijn ouders op zodanige wijze kan manipuleren dat hij (het gaat vaker om een jongen dan om een meisje) zijn zin krijgt. Naarmate hij ouder wordt krijgt hij steeds meer controle over zijn ouder(s) en als hij volwassen is zal hij proberen dezelfde controle over zijn partner en werkomgeving te verkrijgen. Hijzelf zal daar nimmer iets verkeerds in zien en niet zelden heeft zo iemand een geweldige theorie die verklaard waarom hij de baas in huis en op het werk is en moet zijn.  Passief agressief gedrag leidt bij de andere leden van een gezin, maar ook bij collega’s steevast tot gevoelens van onzekerheid, twijfel, onrust en tot onderlinge spanningen.  Toch is degene die passief agressief gedrag vertoont zich daar zelden of nooit bewust van. En als hij er mee geconfronteerd wordt dan is het altijd de schuld van een ander, het kan zeker niet aan hem liggen!

Klassieke uitingen van passief agressief gedrag:

Cryptische boodschappen / Ambiguiteit.  De brief of de email die je ontvangt van iemand die passief agressief gedrag vertoont is niet opgesteld in normaal taalgebruik, maar bevat nodeloos ingewikkelde zinsconstructies,  tegenspraken,  suggestieve opmerkingen  die lijkt te duiden op meer kennis dan de schrijver in werkelijkheid in huis heeft,  het gebruik van woorden die in die context geen betekenis hebben,  zinnen die ergens naar lijken te verwijzen, maar feitelijk nietszeggend zijn, een geheel eigen kijk op feitelijke gebeurtenissen vaak gepaard gaand met ontkenningen van diezelfde gebeurtenissen.

Het doel van dit soort cryptische boodschappen is verwarring en twijfel zaaien bij de lezer. De lezer zal van nature de neiging hebben de oorzaak van het probleem bij zichzelf te zoeken en de schrijver van de boodschap een hogere mate van intelligentie toekennen dan zichzelf. Dit versterkt de machtspositie van de persoon met passief agressief gedrag.

Vergeetachtigheid op momenten dat dit goed uitkomt. Hoe intelligent de betreffende persoon zichzelf ook beschouwt, een zwak punt heeft hij gemeen met alle andere mensen die passief agressief gedrag vertonen; hun geheugen werkt niet al te best.  Niet zelden vergeten ze hele periodes van hun leven, kunnen ze zich de pijnlijke gevolgen van hun gedrag bij anderen niet meer voor de geest halen – ook niet als die gebeurtenissen zich bij herhaling hebben voorgedaan,  vergeten ze stellige beweringen die ze eerder hebben gedaan en kunnen ze zich niets herinneren van overig eigen wangedrag.  Heeft de ander ooit een scheve schaats gereden, dan weten ze dat wel te onthouden en zullen de ander er op het gewenste moment opnieuw aan herinneren. Ze beschikken klaarblijkelijk over een selectief geheugen dat alleen hen ten goede komt.

Obstructie. Dit is een bekend fenomeen bij bedrijven en in het leger;  het doelbewust tegenwerken, maar op zo’n manier dat het niet opvalt.  In de tijd dat Nelson Mandela in aanwezigheid van koningin Beatrix een eredoctoraat van de universiteit zou ontvangen, was mijn vrouw verantwoordelijk voor het verzorgen van het drukwerk voor die dag. De drukkerij waar ze werkte had tijd genoeg om alles te drukken. Maar toen ze bij de drukkerij binnenliep stonden de persen stil. Twee Harley- Davidson motoren stonden midden in de drukkerij.  Ze gaf het materiaal aan de drukker en kreeg te horen dat ze volgende week de eerste was. “Maar de uitreiking is deze week.” legde ze uit. “Het kan nu niet, want de motoren staan in de weg en we zijn nu bezig met het reinigen van de motoren”  was de mening van de drukker.  Een duidelijke vorm van obstructie, maar de betreffende drukker was zelf van mening dat hij het volste recht had om tijdens werkuren zijn vrijetijdsbesteding uit te voeren. Bovendien, was hij soms minder belangrijk dan Nelson Mandela of de koningin? Het koste flinke overredingskracht  om de programmaboekjes toch gedrukt te krijgen.

Obstructie kan ook in de huiselijke sfeer voorkomen. In een t.v.-programma was te zien hoe een gezin al jaren leefden met een gat in de vloer van de keuken.  De vader gaf telkens aan dat hij zodra hij tijd had, hij het gat zou repareren.  Bij tijd en wijle stapte er weer eens iemand in het gat of verloor zijn evenwicht bij het omzichtig om het gat heen stappen. De vader zag het probleem niet; “je kan toch zien waar het gat zit? Dan kan je er ook best overheen stappen”.  Toen zijn vrouw op een dag haar geduld verloor zegde hij toe een offerte aan te vragen om het te laten repareren. Maar bij het zien van de offerte daags daarna vond hij het bedrag te hoog.  En dus werd de reparatie weer uitgesteld.  Vrienden boden aan om het gat voor hem te dichten – maar hij wilde, zo zei hij, hen daar niet mee lastigvallen. Het kwam er op neer dat als hij het gat al zou repareren, hij dat zou doen op het moment dat het hem uitkwam.

In zijn algemeenheid houdt obstructie in dat iemand gedane toezeggingen en verplichtingen niet na komt, zich ontrekt aan zijn verantwoordelijkheden maar net doet alsof hij volop meewerkt.   

De meeste mensen ontgaat het nut  van obstructie volkomen. Maar voor de persoon die passief agressief gedrag vertoont is het een ideaal middel om verwarring te zaaien op de werkvloer, naar de directie of bij gezinsleden.  En die verwarring leidt weer tot een versterking van de machtspositie.

Anti-autoritair. De passief agressieve persoon kan niet omgaan met autoriteiten of autoritair gedrag.  Hij kan in een ander nimmer zijn meerdere erkennen.  In zijn kinderjaren zal het spel gespeeld moeten worden zoals hij dat wil.  Op volwassen leeftijd draait het dagelijkse leven om hem en wil hij bepalen wanneer er wat gebeurt en wie welke taak op zich moet nemen.  Hij vertoont bazig gedrag en is voortdurend bezig met zijn eigen machtspositie. Toch maakt juist dat hem ongeschikt als leider van bijvoorbeeld een onderneming.

Het niet accepteren van een ander als autoriteit leidt ook tot passief weerstand bieden aan het voldoen van alledaagse sociale en beroepsmatige taken.  Het is een vorm van obstructie, maar het doel is hier te laten zien dat hij boven de ander staat. Hij hoeft niet te voldoen aan de algemeen geldende normen en waarden.  Het uit zich als gezagsondermijnend gedrag en het neerkijken op anderen.   

Angst voor competitie.  De passief agressieve persoon kan niet omgaan met competitie.  Klassiek voorbeeld is de gescheiden moeder die een nieuwe man in haar leven vind.  De meeste zoons zullen hier geen moeite mee hebben of zich na korte tijd over aanvankelijke bezwaren heen kunnen zetten.  De zoon die passief agressief gedrag vertoont kan hier echter niet mee omgaan en dat kan leiden tot problemen die jaren en zelfs decennia lang voortduren. De enige oplossing  die door de zoon geaccepteerd wordt is dat de nieuwe echtgenoot zich volledig aanpast aan de eisen en behoeften van de zoon.   In ruimere zin gaat het om elke vorm van verandering waarbij de passief agressieve persoon gedwongen wordt de competitie aan te gaan met een ander; een nieuwe collega, een collega die wel promotie maakt terwijl hijzelf geen promotie maakt, de nieuwe vriend van zijn ex-vrouw – het komt er op neer dat hij zijn machtspositie in het geding voelt komen en daar kan hij niet mee omgaan. 

Angst voor intimiteit. De passief agressieve persoon mist het vermogen om te vertrouwen.  Ze schermen zich af van elke intieme verbondenheid met een persoon.  De verbondenheid met een persoon wordt vaak vergeleken met de binding die hij heeft met zijn favoriete fauteuil,  de fauteuil is comfortabel, zit prettig, maakt het dagelijks leven aangenamer, maar net als zijn vrouw maakt het deel uit van het ameublement – en dat is vervangbaar.  Angst voor intimiteit houdt ook in dat men niet openhartig kan zijn. Dat men de ander geen  ruimte kan geven voor zijn persoonlijkheid, zijn eigen karakter, zijn eigen eigenaardigheden, zijn eigenschappen en vaardigheden, zijn eigen kijk op de wereld. Voor de passief agressieve persoon dreigt hier altijd een ondermijning van zijn machtspositie.  Dit maakt het per definitie onmogelijk de ander te vertrouwen.

Het creeren van chaotische situaties.  Vergelijkbaar met het schrijven van cryptische brieven.  In wezen niet anders dan het klassieke “verdeel en heers” principe.  Chaos op de werkvloer en in de familie leidt tot een versterking van de machtspositie.  De invloedssfeer van de passief agressieve persoon kan zo ver reiken dat er na een bezoek of telefoontje van hem reeds  conflicten in huizen van zijn familieleden ontstaan. Dit kan er toe leiden dat familieleden of werknemers van een bedrijf niet samenwerken op cruciale momenten, maar juist dan in een chaos terecht komen.

Intentionele inefficiëntie.   Ook dit zien we eerder op de werkvloer.  Het gaat om het doelbewust vergeten van materiaal, bijvoorbeeld vergaderstukken,  financiele gegevens noodzakelijk voor de bespreking,  of eerder verzamelde informatie die besproken moet worden tijdens een lang van tevoren geplande vergadering.  Het doel is hier de ander(en) te straffen, er onder te krijgen en de eigen machtspositie te versterken. In feite zowel een vorm van obstructie als gezagsondermijnend gedrag.

Mokken. Een passief agressief persoon kan zelfs niet tegen de geringste kritiek. Als iemand hem wijst op telkens terug kerende problemen die hij met zijn gedrag teweeg brengt, dan is de boot aan. Hier kan hij weken of maanden lang over doormokken en tussen hem en  degene die de kritiek uitte komt het nimmer meer goed. Het idee van constructieve kritiek is hem volkomen vreemd. In een relatie kan het zich uiten door een dagen- zelfs wekenlang onbereikbaar zijn voor de partner of ieder ander die de kritiek leverde.

Slachtoffer worden.  In plaats van het herkennen en erkennen van de eigen zwakheden de neiging hebben om de schuld altijd bij de ander te leggen.  De passief agressieve persoon die zich geconfronteerd ziet met kritiek zal die kritiek nooit ter harte nemen. Integendeel, hij voelt zich onbegrepen, miskend, ondergewaardeerd en buiten spel gezet.  Hij ziet dat niet als een gevolg van zijn wangedrag, maar als een slachtoffer van het gedrag van anderen,  terwijl hij het toch altijd zo goed bedoelde.  Naar zijn idee krijgt hij geen kritiek, maar worden hem verwijten gemaakt, waarbij geen rekening gehouden wordt met zijn gevoelens. Hij denkt ook niet in termen van verantwoordelijkheid nemen voor de eigen daden, maar in termen van schuld. Hij is onschuldig, het is de schuld van die ander.

Ontkennen van problemen in een relatie.  De passief agressieve persoon heeft een eigen, verwrongen  beeld van de werkelijkheid en indien gedwongen om om te gaan met problemen zullen ze ontwijkend gedrag vertonen, verantwoordelijkheid nemen vermijden en zich zelfs onttrekken aan de relatie. Ze zullen iedere aantoonbare misstap ontkennen,  elk bekend feit waarvan jezelf weet dat het waar is verdraaien, kleineren of er over liegen net zolang tot hun versie van wat de werkelijkheid is meer logisch lijkt.  In het algemeen kunnen we stellen dat ze zelden bedoelen wat ze zeggen, en zelden zeggen wat ze bedoelen.    

Dominantie.  Het doel van passief agressief gedrag is beheersing van de situatie en van de mensen die hem omringen.  Door het toepassen van  controle en manipulatie weet de persoon die dit gedrag vertoont zijn eigen tekortkomingen te maskeren.  Hij kan dominant overkomen, zich minachtend uitlaten over anderen,  op vijandige wijze weerstand bieden, maar dit ook afwisselen met kortstondige uitingen van berouw.  Hij is niet in staat tot zelfreflectie, begrijpt vaak niet wat dit werkelijkheid inhoudt.  Om tot een soort zelfreflectie te komen heeft hij meer baat bij het volgen van een doctrine of specifieke “spirituele” methode.  Een partner of collega zal daar niet veel baat bij hebben, omdat de passief agressieve persoon indien de doctrine zich daar toe leent, het zal gebruiken om  de ander te overtuigen van zijn nieuw gevonden waarheid.

Herkenbaarheid.                                                                                                                                           

De hier genoemde kenmerken van passief agressief gedrag vormen geenszins een compleet overzicht.  Ik denk dat veel mensen zichzelf in een of meer van de genoemde punten zullen herkennen.  Passief agressief gedrag maakt, of we dit onder ogen willen zien of niet,  deel uit van de menselijke natuur.  Het wordt pas een probleem als we ons er niet van bewust van zijn, er geen verandering in aanbrengen en het een gedragspatroon gaat worden.

Juist omdat de meeste mensen de kenmerken herkennen bij zichzelf kunnen ze er ook iets aan doen.  De persoon die passief agressief gedrag vertoont  als patroon herkent zichzelf vaak juist niet in de genoemde kenmerken en zal als hem gewezen wordt op deze kenmerken direct in de verdediging gaan.

Passieve agressie is minder direct  -  het is niet minder agressief.       

Tom Verhoeven

Auvergne,  herfst 2012


Hoe om te gaan met iemand die passief agressief gedrag vertoont.

Om te beginnen is het belangrijk dat je zelf realiseert dat het probleem niet bij jou ligt.  Iemand die passief agressief gedrag vertoont en er op gewezen wordt zal het probleem steevast ontkennen of onder de verantwoordelijkheid van zijn gedrag willen komen door het probleem bij iemand anders te leggen; de ander is humeurig, de ander is slordig, de ander is oneerlijk, de ander is te veeleisend, etc. Toegeven dat de passief agressieve persoon ergens wel gelijk heeft (iedereen laat tenslotte wel een steekje vallen) versterkt zijn positie en maakt de positie van jou als partner zwakker. Zie in dat er een dubbele standaard ontstaat; je partner krijgt de ruimte om passief agressief gedrag te vertonen, maar jouw gedrag moet perfect en foutloos zijn.

Ten tweede is het belangrijk om het beestje bij zijn ware naam te noemen; passief agressief gedrag is vijandig gedrag. Laat je niet bedotten door de onschuldige verpakking, of door beweringen dat het niets voorstelt of dat het niet kwetsend of aanstootgevend zou zijn.  Het is essentieel in te zien dat het om een machtsspel gaat en dat het om agressie gaat – ook al komt er geen fysiek geweld bij kijken. Dit inzicht zal je de moed en de kracht geven er iets aan te doen.  Of te besluiten om te stoppen met de relatie.

Noem het probleem van dat moment specifiek bij de naam en vermijd generalisaties. Wanneer je een passief agressieve persoon confronteert wees dan vooral duidelijk over het probleem dat op dat moment speelt. Veel voorkomend probleem is dat er uitspraken gedaan worden die te algemeen zijn; “dit doe jij nu altijd” of “zo was je al van begin af aan”.  Dit soort uitspraken leiden niet tot een oplossing en versterken het gevoel bij de passief agressieve persoon dat de ander onredelijk is en dat het probleem dus niet bij hem kan liggen. Om een voorbeeld te noemen; als de persoon opnieuw in stilzwijgen vervalt om onduidelijke redenen en het maakt jou gespannen, noem dan een specifiek incident waarop hij de stilzwijgende reactie gebruikte als een vijandige actie jegens jou. En maak duidelijk dat dit gedrag door jou niet geaccepteerd wordt en dat jij niet de prijs gaat betalen voor zijn negatieve gedrag.

In het verlengde daarvan is het van belang om “piket paaltjes te slaan”.  Markeer waar precies je grenzen liggen. Heb je ergens afgesproken, bijvoorbeeld voor een theater voorstelling en is hij weer te laat, ga dan niet wachten, maar ga het theater binnen en geniet van de voorstelling. Wacht je al weken of maanden op een reparatie die hij heeft toegezegd te zullen doen (maar niet wanneer !), vraag dan een vriend of buurman of deze het zou willen doen of bel een aannemer. Kom op voor jezelf en voor wat jij belangrijk vind in je leven.

Oefen assertieve communicatie. Agressieve communicatie kennen we allemaal wel; het gaat meestal gepaard met verbaal geweld, schelden, tieren, op hoge toon heftige beweringen doen of op een andere manier de autoritaire positie te laten gelden.  Passieve communicatie duidt eerder op het tot je nemen van informatie, lezen, kijken, luisteren – maar ook toegeven aan het gedrag of de wil van de ander.  En dan is er passief agressieve communicatie en een aantal veel voorkomende voorbeelden heb ik hierboven al genoemd.  Geen van deze communicatie vormen is zo effectief als assertieve communicatie. Wees duidelijk in wat je wil en wat je niet wil. Stel grenzen – tot hier en niet verder (nee, ook niet een centimeter verder). En bekwaam je in dat een grote gewichtige magische woord: NEE.

Assertieve communicatie betekent ook dat je de dialoog zoekt; treedt de ander met zelfvertrouwen tegemoet, toon bereidheid te werken aan een oplossing, luister naar wat de ander te melden heeft zonder daar onmiddellijk op te reageren, vermijd beschuldigingen of veroordelingen.  Het gaat er niet om dat jij je zin krijgt of dat de rollen omgedraaid worden, maar  om het samen vooruitgang boeken in de relatie. Erken de gevoelens van de ander (passief agressief gedrag is vaak gebaseerd op gevoelens van onzekerheid en gebrek aan zelfvertrouwen), waardeer de persoon zelf – hetgeen weer niet betekent dat je het met hem eens hoeft te zijn.  Het houdt ook in dat je indien de ander de dialoog niet aangaat of misbruikt om met hetzelfde passief agressieve gedrag de overhand te krijgen open staat voor andere keuzes. Die andere keuzes (verhuizen, relatie beeindigen, ander leven opbouwen) kun je in de dialoog kenbaar maken – echter zonder er mee te dreigen. 

Tom Verhoeven
Auvergne, herfst 2014