Herfsttijloos

Botanie heeft al sinds mijn  jonge jaren mijn interesse – een van de eerste planten die ik in mijn kamer tot bloei zag komen was herfsttijloos. Het is een bolgewas die tot bloei komt zonder wortel- of bladvorming. Gewoon op een schoteltje zetten in de vensterbank en in korte tijd is er een mooi lila-kleurig bloempje te zien dat veel weg heeft van een crocus. Aan die manier van bloeien heeft het ook de naam “bloot juffertje” te danken of zoals ze in Engeland genoemd worden “naked ladies”.

De Latijnse naam is Colchicum Autumnale. De naam Colchicum is waarschijnlijk een verwijzing naar de landstreek Colchis, Georgie, nabij de zwarte zee, waar de plant voor het eerst aangetroffen zou zijn. Algemeen wordt aangenomen dat herfsttijloos zijn oorsprong in het middellandse zeegebied heeft, maar de plant wordt als inheems beschouwt in vrijwel geheel Europa. In Nederland hoort het tegenwoordig tot de bedreigde plantensoorten.

De eerste keer dat ik hier in de herfst over het veld van Epona (de paardenweide)liep trof ik er al enkele exemplaren nabij de beek. Dit jaar zag ik ze verspreid over vrijwel het gehele veld. Na de bloei is er geruime tijd niets te zien, pas in het voorjaar verschijnt het blad en het zaaddoosje aan een stengel. In een tijd dat kinderspeelgoed nog veel in de natuur gevonden werd, werden de zaaddozen met stengel en al verzameld en gedroogd aan kleine kinderen gegeven. Een leuk rammelaartje! Maar niet zonder gevaar – herfsttijloos is uiterst giftig voor mens en dier. Voor een kind kunnen vier, vijf zaden al dodelijk zijn. 

De Griekse botanicus Pedanius Dioscorides (40 – 90 AD), lijfarts van Nero, trok als arts met de romeinse legers mee door het Middellandse zeegebied en verzamelde er inheemse planten en beschreef hun medische werking. Zijn werk, dat bekend werd onder de Latijnse titel De Materia Medica,  werd in vijf delen gepubliceerd in het Grieks, Latijn en Arabisch, met een beschrijving van bijna 600 planten waaronder de herfsttijloos. Eeuwenlang gold het werk van Dioscorides als het standaardwerk voor de botanicus en de kruidenverzamelaars. Reeds in de tijd van Dioscorides was men bekend met de giftige werking van herfsttijloos, het werd daarom ook wel Colchicum Strangulatorium genoemd. 

De giftige stof in herfsttijloos is colchicine, dat zich in de gehele plant maar vooral in de bloemen en zaden bevind. Twintig milligram, 15 zaden, kunnen al dodelijk zijn. De eerste klinische tekenen van vergiftiging doen zich enkele uren na inname voor en bestaan uit onpasselijkheid, hevig braken en (soms bloederige) diarree. Uiteindelijk leidt dit tot verlamming van het centrale zenuwstelsel (ademstilstand, hartstilstand), het slachtoffer krijgt het gevoel dat hij stikt.

De symptomen van colchicine vergiftiging lijken op die van arsenicum vergiftiging. Er is geen tegengif bekend.

Colchicine werd reeds in de middeleeuwen gebruikt als (pijnstillend) middel tegen jicht en zou ook baat hebben bij reuma, waterzucht, syfillis en sommige huidaandoeningen. Voor medische toepassing is de breedte echter beperkt, men bereikt al snel een toxische dosis.

De bekendste toepassing van colchicine is misschien wel bij het kweken van nieuwe plantenrassen, zogenaamde polyploide planten.

Op mieren lijkt het gif geen uitwerking te hebben, zij verzamelen de zaden als voedsel en zorgen daarmee tegelijkertijd voor de verspreiding van de zaden van herfsttijloos.

Paarden grazen gewoonlijk om de planten heen. Dan is het toch even schrikken als je de merrie Cleo ineens een hap bloemen van de herfsttijloos ziet nemen. Gelukkig is het haar om het gras te doen, de bloemen van de herfsttijloos  druipen onbeschadigd uit haar mondhoeken.

Tom Verhoeven

Herfst 2011

.